Loidhne a’ Chinn a Tuath – Big Audio Dynamite na Gàidhealtachd!

Tha mi gu math dèidheil air a’ chòmhlan roc Big Audio Dynamite a stèidhich Mick  Jones ann am meadhan nan 1980an às dèidh dha an Clash fhàgail. Ged a tha mi air leth dèidheil air a’ Chlash, bha mi ro òg a bhith ag èisteachd riutha fhad ’s a bha iad fhathast còmhla.

Ach nuair a bha mi nam dheugaire aig deireadh nan 1980an bha B.A.D còmhla agus a’ cur a-mach deagh cheòl. Bha na clàran singilte mòra agam – E=MC2 agus V13 agus C’ Mon every Beatbox. Cheannaich mi an treas LP aca Tighten Up Vol 88 nuair a thàinig e a-mach agus abair gur e clasaig a bh’ ann. Chòrd e rium mar a bhiodh iad a’ measgachadh diofar ghnèithean ciùil – reggae, punc is roc is eile le giotàr binn brèagha Mick Jones. B’ iad a’ chiad chòmhlan a chleachd sampailean cuideachd. Bhiodh iad a’ seinn mu rudan cudromach cuideachd – a’ moladh ioma-chultarachd is a’ cur an aghaidh gràin-cinnidh is mar sin air adhart. Agus sgrìobh Joe Strummer cuid de na h-òrain còmhla ri Mick – is  mar sin, ’s e òrain a’ Chlash a bh’ annta gu ìre!

B.A.D ann an 2011: clì-deas: Greg Roberts, Don Letts, Mick Jones, Leo E-zee Kill Williams, Dan Donovan

Ged is e meatailt, punc agus prog as motha a tha a’ còrdadh rium, tha mi air leth deidheil air Big Audio Dynamite agus fhuair mi cothrom am faicinn beò ann an 2011 nuair a thàinig iad air ais còmhla airson turas. B’ e an t-aon gearan a bh’ agam air ais sna 1980an gun robh an ceòl aca air a chlàradh ann an dòigh caran ro 1980s – ach ann an 2011 chluich iad a h-uile rud le giotàr trom agus bha an ceòl dìreach mar a bu choir dhaibh a bhith air a chlàradh sa chiad dol a-mach!

Ach ‘s e an rud mu Big Audio Dynamite gu bheil iad underrated. Chan eil gu leòr daoine air an cluinntinn no a’ tuigsinn dè cho cudromach ‘s a tha iad. Agus bho chunnaic mi beò iad ann an 2011, tha e air a bhith na mhisean dhomh daoine iompachadh gu ceòl B.A.D.

Seo iad a’ cluich Beyond the Pale ann an Glaschu – sàr òran mu ioma-chultarachd agus eilthireachd!

Bha mi ag èisteachd ri B.A.D air an turas agam air Loidhne a’ Chinn a Tuath bho chionn ghoirid agus smaoinich aig an àm gur bheil an loidhne agus an còmhlan gu math coltach ri chèile.

 Tha mi den bheachd gum bu choir a h-uile duine èisteachd ri Big Audio Dynamite co-dhiù aon turas nam beatha agus tha mi fada den bheachd cuideachd gum bu choir a h-uile duine an Alba a dhol air loidhne na Gàidhealtachd a Tuath co-dhiù aon turas nam beatha. Coltach ri B.A.D cuideachd, cha d’ fhuair an loidhne riamh an cliù air a bheil e airidh.

Tha a h-uile duine eòlach air Loidhne na Gàidhealtachd an Iar eadar Glaschu, an t-Òban, an Gearasdan is Malaig, loidhne a tha daonnan a’ buannachadh dhuaisean leis cho brèagha sa tha e le beanntan, lochan, mòinteach agus drochaid Harry Potter. Tha Loidhne a’ Chaol gu math ainmeil cuideachd. Ma chumas mi orm leis a’ mheatafor, is e an Clash a th’ anns an Loidhne na Gàidhealtachd an Iar agus stuth solo aig Joe Strummer a th’ ann an Loidhne a’ Chaoil!

Le Loidhne a’ Chinn a Tuath, ‘s e coimiutairean gu Inbhir Nis as motha a tha a’ cleachdadh taobh deas na loidhne, agus chan eil gu leòr daoine a’ cleachdadh taobh tuath na loidhne idir. Chan eil fhios aig a’ mhòr-chuid de luchd-turais gu bheil e fiù’ s ann agus ‘s e glè bheag de dh’Albannaich a tha air cluinntinn mun loidhne nas motha.

Georgemas – an ceann-rèile as fhaide a tuath ann an Alba – Inbhir Theòrsa gu tuath agus Inbhir Ùige dhan ear

Chithear an diofar eadar na trì loidhnichean mòra Gàidhealach bho fhigearan an luchd-cleachdaidh:

Stèisean	Àireamh Luchd-siubhail (2022/23)
An t-Òban	186,000
An Gearasdan	146,000
Malaig	71,692
Caol Loch AIllse	46,634
Inbhir Theòrsa	31,446
Inbhir Ùige	14,924

Chanadh cuid gu bheil an loidhne a’ toirt ro fhada is gu bheil e a’ toirt nas fhaide na an rathad ma tha thu a’ dol fad na slighe gu Gallaibh, ach cha bhi sin a’ cur bacadh air daoine bho bhith a’ dol air loidhne na Gàidhealtachd an Iar far a bheil an aon rud fìor.

Tha an loidhne fada ceart gu leòr – 161 mìle agus 4.5 uairean a thìde eadar Inbhir Nis agus Inbhir Ùige ach tha an turas eadar Glaschu is Malaig gu math fada cuideachd – 5 uair a thìde agus 162 mìle a dh’fhaid.

‘S e an fhìrinn a th’ ann gur e loidhne anabarrach brèagha a th’ innte agus gum biodh i air gach sanas TBh is catalog aig VisitScotland mur a robh loidhne na Gàidhealtachd an Iar againn mar-thà. Chanainn gu bheil i nas fheàrr na loidhne sam bith ann an Sasainn no sa Chuimrigh mar eisimpleir – ged a tha an Settle and Carlisle agus an Cambrian Coast aca.

Tha a h-uile rud aig Loidhne a’ Chinn a Tuath –  bailtean snoga ri taobh na mara, An Caol Catach, na Flobhaichean (the flow country) agus tòrr a bharrachd. Tha na seallaidhean gu math Gàidhealach ach caran eadar-dhealaichte ri taobh siar a Gàidhealtachd oir tha na beanntan agus na seallaidhean eile a chithear nas coltaiche ris a’ Chuimrigh no ri Èirinn. Tha a’ phàirt mu dheireadh den loidhne a-staigh dhan tìr agus air falbh bhon rathad agus tha na Flobhaichean dìreach air leth. Cho còmhnard, cho lom agus cho eadar-dhealaichte ri rathad-iarainn sam bith eile.

Agus nuair a ruigeas tu ceann na loidhne, tha Taigh Iain Ghròt, Rubha Dhunait (an t-àite as fhaide a tuath air tìr mòr na h-Alba), Arcaibh agus tòrr a bharrachd.

Ach na gabh ris an rud a thuirt mi – rach air loidhne a’ Chinn a Tuath! Agus èist ri B.A.D!

San dealachadh, ’s e rud eile mu B.A.D gu bheil iad a’ sìor bhrosnachadh ioma-chultarachd – a’ measgachadh ceòl Shasainn, Ameireagaidh agus Iameuga. Tha Gallaibh caran mar sin – a’ toirt còmhla cultar ioma-chànanach na Gàidhlig, na Lochlannais agus na Scots!

“Sodom and Gomorrah? This is Thurso governor!”

Alasdair

A’ gabhail smùid air trèana smùid– Rathad-iarainn Inbhir Ùige agus Liabost

Chan eil ach aon rathad-iarainn ann an Gallaibh – Loidhne a’ Chinn a Tuath – agus tha sinn fortanach gu bheil sin againn às dèidh iomairt an Dr Olc Beeching (Tuiteam gun Èirigh air agus Leac air a Bheul) gus a dhùnadh. Ach an robh fhios agad gun robh meur loidhne eile ann uair?

Mus deach mi air an turas agam gu Gallaibh, rinn mi beagan mhapaichean de rathaidean-iarainn na siorrachd sa Ghàidhlig, a’ cleachdadh làrach-lìn Ainmean-àite na h-Alba.

An tòiseach, chithear lìonra Ghallaibh san latha an-diugh.

Bha tòrr a bharrachd stèiseanan ann ro 1960 agus chithear san mhapa gu h-ìosal iad. Cha bhiodh mòran dhaoine gan cleachdadh agus bha a’ mhòr-chuid a’ frithealadh bailtean fìor bheag. B’ e an t-aon stèisean a bha a’ frithealadh coimhearsnachd meadhanach mòr Hàcraig agus tha a’ bhuidheann Càirdean na Loidhne a Tuath airson ath fhosglaidh.

Ma thèid sinn air adhart nas fhaidhe fhathast buileach, bha meur-loidhne ann eadar Inbhir Ùige agus Liabost air costa an ear Ghallaibh. Chaidh seo a thogail mar rathad-iarainn aotrom (light railway) fo reachdas a bha a’ toirt seachad dòigh gus rathaidean-iarainn a stèidheachadh air cosgaisean na b’ ìsle agus le speac na bu shìmplidhe. Shaoil an Riaghaltas gun cuideachadh an Achd seo gus leasachadh a thoirt air sgìrean dùthchail aig nach robh rathad-iarainn fhathast.

Chaidh an loidhne seo fhosgladh ann an 1903 do luchd-siubhail agus bathair. ‘S ann air bathar as motha a bha e ag amas, ge-tà, gu h-àraid air iasgach an sgadain gus an t-iasg a chur gu deas air an trèana.

Cha robh an rathad-iarainn cho soirbheachail sa bha dùil. Thuit stoc an sgadain agus thàinig bhanaichean is làraidhean is busaichean a-steach às dèidh a’ chogaidh mhòr. Mar sin, cha do mhair an rathad iarainn ach gu 1944.

Bha an loidhne gu math feumail airson aon rud sònraichte, ge-tà – deoch làidir. Bha an gluasad temperance gu math làidir aig tòiseach na 20mh linn agus bha Inbhir Ùige na bhaile tioram eadar 1922 gus 1947. Cha robh a h-uile duine sa bhaile toilichte le seo, ge-tà agus bhiodh daoine à Inbhir Ùige a’ gabhail na trèana gu Liabost far an robh e fhathast furasta deochag a cheannach anns a’ bhùth no anns an taigh-seinnse!

Às dèidh dhomh leughadh mun loidhne seo, bha mi airson faicinn na bha air fhàgail dhith. Mar sin, bha mi air càr fhaighinn air mhal agus cho luath ’s a ràining mi Inbhir Ùige, thog mi an càr agus rinn mi air Thrumster agus Liabost.

Stèisean Thrumster

Chaidh stèisean Thrumster ath-sgeadachadh leis a’ choimhearsnachd agus tha e dìreach àlainn.

Is toil leam na h-ainmean Lochlannach air na bailtean beaga – Thrumster agus Bilbster agus Occumster agus mar sin air adhart!Chunnaic mi baile faisg air Liabost (Lysbter) leis an ainm sgoinneil Stroupster. Shaoil mi gun robh sin coltachd ri far-ainm Gàidhlig a bhiodh air cuideigin a tha fada ro dhèidheil air teatha. (“Cuir an t-Earl Grey uile air falach – tha an Srùbstair a’ tighinn!)

Às dèidh dealbh no dha a thogail, rinn mi air Liabost. ‘S e baile planaichte a th’ ann, coltach ri Inbhir Theòrsa, le coltas gu math Georgian air. Agus ged is e baile gu math beag a th’ ann a thaobh àireamh sluaigh, tha na sràidean leathan agus mòr. Is bochd nach bidh sinn a’ togail sràidean is bailtean san aon dòigh an-diugh.

Tha togalach stèisean Liabost fhathast ann, agus e a-nis na thaigh-chlub airson cùrsa goilf a‘ bhaile.  

Togalach Stèisean Liabost

Chòrd e rium glan a bhith a’ dràibheadh air rathaidean Ghallaibh le na mòintich agus na lochan agus na cruinn-gaoithe. Tha e fìor mhath gu bheil an sgìre cho làdir a thaobh cumhachd ath-nuadhachail.

Às dèidh turas 4 uair a thìde air an trèana, bha mi feumach air fois. Mus deach mi dhan taigh-òsta agam, ge-tà, chaidh mi dhan Cho-op gus dèanamh cinnteach nach robh Inbhir Ùige “tioram” tuilleadh. Gu fòrtanach, cha robh agus fhuair mi botal fìon!

Alasdair

An dàrna cas air an trèana agus a’ chas eile san uaigh: turas gu Inbhir Ùige

Bha co-latha-breith mòr agam aig deireadh a’ Ghearain is tha mi a’ faireachdainn gu math aosta a-nis.  Aig aois 50, tha faclan Peig Sayers a’ tighinn a-steach orm:

Seanfhear is ea mise anois go bhfuil cos léi insan uaigh is an chos eile ar a bruach!

Ach tha aon rud math mu bhith beò cho fada – sin gum faighear ballrachd Club 50 aig ScotRail. Gheibh thu lasachadh air tiocaidean (off peak) àbhaisteach agus a bharrachd air sin, gheibhear tiocaidean gu àite sam bith an Alba is air ais air air £17 airson beagan mhìosan tron bhliadhna.  (Mar as trice, sa Gheamhradh agus as t-Foghar).

Mar sin, cha b’ e ruith ach leum dhomh tiocaid a chur air dòigh gu … Inbhir Ùige!

Carson? Sin an stèisean as fhaide air falbh bhuam! Tha mi uamhasach dèidheil air Loidhne a Chinn a Tuath eadar Inbhir Nis agus Inbhir Theòrsa/Inbhir Ùige cuideachd agus ged a bha mi air an loidhne 4 no 5 tursan roimhe, cha robh mi ann an Inbhir Ùige ach aon turas agus bha mi airson barrachd fhaicinn den bhaile.

Chuir mi àite fuirich air dòigh air an oidhche agus fhuair mi càr air mhàl cuideachd – bha mi airson a dhol gu Rubha Dhunait – an t-àite as fhaide a tuath ann an Alba agus bha mi cuideachd airson faicinn na tha air fhàgail de sheann rathad-iarainn Inbhir Ùige is Liabost (Lybster) – 1903-44.

View this post on Instagram

A post shared by Trèana, trama is tràilidh (@treanatramatrailidh)

Mar as àbhaist, bha cùisean cànain air m’ aire nuair a bha mi a’ smaoineachadh air an turas gu Gallaibh.

An do mhothaich sibh riamh gu bheil beagan ainmean-àite ann far an can muinntir an àite ainm a’ bhaile no na sgìre aca rud beag eadar-dhealaichte ri daoine bhon taobh a-muigh? Chan eil mi a-mach air fuaimneachadh eadar-dhealaichte idir ach air cuideam eadar-dhealaichte.

Air an turas seo, mar eisimpleir, tha mi a’ dol gu Gallaibh. Caithness sa Bheurla. Canaidh na Gallaich CAITH-ness ris ach canaidh a h-uile duine eile Caith-NESS. Tha an aon rud fìor mu ghrunn àiteachan eile.

Muinntir an àite	A h-uile duine eile
CAITH-ness	Caith-NESS
CAR-lisle	Car-LISLE
New-CASTLE	NEW-Castle
Dun Dee (mar dhà fhacal)	Dundee

Eil eisimpleir sam bith eile ann?

Ach, ge b’e mar a chanas sin Wingardium Leviosa, tha an trèana gu Cataibh is Gallaibh fìor mhath – agus gu math fada cuideachd.

Tha an turas fada gu leòr bho Inbhir Nis – 174 mìle, ach bha mise gu bhith a’ tòiseachadh ann an Glaschu. Mar sin, bha an turas gu bhith 355 mìle a dh’fhaid agus timcheall air 7.5 uairean a thìde.

Tha sin fada do chuid, ach dhomhsa, le leabhar, cofaidh is laptop, bha mi air mo dhòigh glan.

Ri leanntain….

Alasdair

Train in Vain? Ainmean ùra Overground Lunnainn

Sa mhanifesto aige ann an 2021, gheall Sadiq Kahn, Mèar Lunnainn gun toireadh e ainm do gach loidhne air Overground Lunnainn. Gheibheadh gach loidhne dath ùr air a’ mhapa cuideachd.

Carson a bha seo a dhìth?

Tòiseachamaid le eachdraidh an Overground. ‘S a th’ ann ach loidhnichean rèile ann an Lunainn nach eil mar phàirt den Underground ach a tha a’ toirt seachad seirbheis meatro. Bha tòrr loidhnichean ann an meadhan agus iomall Lunnainn a bha nam pàirtean àbhaisteach den lìonra nàiseanta. Agus ged a bha iad ann an àiteachan gu math feumail, cha robh àireamhan an luchd-cleachdaidh uamhasach àrd agus cha robh cus co-òrdanachaidh eadarra.

Ann an 2007, chaidh cuid de na loidhichean Lunnainneach a ghabhail thairis le TfL agus chaidh an cur air bhog as ùr mar an London Overground. Bha trèanaichean ùra ann, bha barrachd sheirbheisean ann, chaidh na stèiseanan uile a ghlanadh agus a pheantadh agus chaidh branndadh Overground a chur orra uile agus b’ urrainnear cairtean Oyster a chleachdadh air na trèanaichean. Chaidh na loidhnichean a chur air mapa an tiùb cuideachd.

Bho Wiki Commons. Overground ann an 2007 (orains) le loidhnichean a chaidh a chur ris ann an 2010 (buidhe)

Shoirbhich leis an Overground gu mòr. Gu sònraichte, às dèidh do chearcall a bhith air an Overground timcheall air a’ bhaile gus am b’ urrainn do dhaoine siubhal air feadh Lunnainn gun a bhith a’ dol tron mheadhan.

Tha dath eadar-dhealaichte air gach loidhne air mapa an tiùb agus air a’ mhapa, bha an loidhne orains.

Ach shoirbhich leis an Overground chun na h-ìre is gun robh cus orains air a’ mhapa. Cha robh ann an tòiseach ach dhà loidhne ach chaidh barrachd is barrachd a chur riutha tro na bliadhnaichean. Bha daoine a’ faireachdainn gum bu chòir ainmean a bhith air gach loidhne fa leth mar a tha air tachairt air an Underground (Northern Line, Victoria Line 7c).

Tha Oifis a’ Mhèair a-nis air na molaidhean airson ainmean agus dathan nan loidhnichean fhoillseachadh.

Tha na h-ainmean stèidhichte air cultar agus eachdraidh Lunnainn seach a bhith air an ainmeachadh às dèidh sgìrean a tha air am frithealadh. San t-seagh sin, tha e coltach ris an Underground – tha an Central Line ann am meadhan Lunnainn ceart gu leòr, ach cha bhiodh fios agad bhon ainm Jubilee Line far a bheil e a’ dol mar eisimpleir.

Chan eil na pàipearan air an làimh dheas toilichte. Tha iad ag ràdh gu bheil na h-ainmean “woke” seach ‘s gu bheil iad a’ comharrachadh feamanachd, luchd-obrach is co-ionannachd is eile ach air an làimh eile, tha cuid eile ag ràdh gu bheil làn àm cùl a chur ri ainmean rìoghail den t-seòrsa a th’ air an Elizabeth Line, an Jubillee line agus mar sin air adhart.

 Agus taobh a-muigh cogadh a’ cultair, tha cuid ag ràdh gum bi e doirbh do dhaoine cuimhneachadh air sia ainmean ùra aig an aon àm mur eil ceangal sam bith aca ris na h-àiteachan a tha iad a’ frithealadh. Mar sin, tha cuid a’ faighneachd carson nach do chùm TfL na h-ainmean a bh’ aig BR air na loidhnichean: East London Line, Goblin Line (=Gospel Oak to Barking), West London Line, North London Line Watford DC line is mar sin air adhart.

Is toil leam na h-ainmean ùra ach saoilidh mi nam biodh e an urra rium gum bithinn air na loidhnichean ainmeachadh às dèidh buill den chòmhlan Lunnainneach sgoinneil, the Clash, agus Big Audio Dynamite, an còmhlan Lunnainneach sgoinneil a stèidhichte Mick Jones às dèidh dha the Clash fhàgail!

Dè do beachd fhèin air na h-ainmean is dathan ùra?

Alasdair

LNER – “Loidhne Nach Èist Rinn”

Bha mi a-mach air na droch atharrachaidhean a tha LNER air dèanamh air siostam nan tiocaidean bho chionn ghoirid, a tha a’ cur chosgaisean an àirde agus a’ cruthachadh siostam nas toinnte.

Azuma aig LNER, Kings Cross, Lunnainn

Tha an aon chompanaidh cuideachd a’ dèanamh co-chomhairle a-nis air gearraidhean air seirbheisean eadar Glaschu is Prìomh Loidhne a’ Chosta an Ear a bhios a’ tachairt san Dùbhlachd 2024.

Tha a’ mhòr-chuid de thrèanaichean gu Lunnainn a-mach à Glaschu a’ dol air Prìomh Loidhne a’ Chosta an Iar. (Glaschu – Carlisle – Preston – Crewe – Rugby – Lunnainn).

Ach tha beagan ann a tha a’ dol gu Lunnainn air Prìomh Loidhne a’ Chosta an Ear taobh Dhùn Èideann, An Caisteal Nuadh, York, Doncaster, Peterborough.

Ma tha thu a’ dol eadar Glaschu agus ear-tuath Shasainn, tha seo gu math feumail. Tha e tòrr nas fhasa  a bhith a’ glacadh trèana ann an Glaschu fhèin agus a’ dol gu dìreach seach a bhith a’ dol air trèana ScotRail eadar Glaschu is Dùn Èideann an toiseach agus a’ glacadh trèana eile an sin, gu sònraichte trath sa mhadainn no anmoch air an oidhche.

Tha mi air an cleachdadh airson a dhol gu Doncaster agus mar phàirt de thursan gu Sheffield am measg àiteachan eile.

Chaidh na seirbheisean a-mach a Glaschu a ghearradh mean air mhean agus chan eil mòran air fhàgail. Tha LNER a-nis a’ feuchainn ri cur às dhaibh.

Tha a’ chompanaidh cuideachd a’ moladh gearradh anns na seirbheisean a bhios a’ stad ann an Sruighlea.

Tha co-chomhairle a’ dol an-dràsta – deagh chothrom gus do bheachdan a thoirt a-steach. Is e 18 Màrt an ceann-latha mu dheireadh gus beachdan a chur a-steach.

Tha luchd-naidheachd is luchd-iomairt nan rathaidean-iarainn draghail mun dol a-mach aig LNER. Tha LNER san roinn phoblaich an-dràsta agus tha beachd ann gu bheil an Riaghaltas a’ toirt orra na h-atharrachaidhean air tiocaidean agus seirbheisean a thoirt a-steach gus airgead a shàbhaladh agus gu bheil iad am beachd na h-atharrachaidhean a sgaoileadh a-mach do na companaidhean rèile eile.  

Saoilidh mi gum bi na h-atharrachaidhean air seirbheisean agus tiocaidean aig LNER ag adhbharadh gluasadh modh – modal shift – ach gu mì-fhortanach, ’s ann air falbh bhon trèana is a dh’ionnsaich càraichean is plèanaichean a bhios e.

Ma th’ agam ri dhol air loidhne a’ Chosta an Ear, tha mi a’ dol a chleachadh Lumo, Cross Country no Transpennine Express gus an atharraich LNER am poileasaidhean – agus is bochd sin oir is fheàrr leam a bhith a’ cleachdadh seirbheisean san roinn phoblaich.

Alasdair